گورستان خالد نبی

 

 

گورستان خالد نبی

گورستان و زیارتگاه خالد نبی، در فاصله ۹۰ کیلومتری شمال شرق شهرستان گنبد کاووس، ۵۵ کیلومتری شمال شرق شهرستان کلاله، که ۶ کیلومتری روستای گچی سو و نزدیک آی تمر از توابع بخش مراوه تپه و برفراز قله کوه گوگجه‌داغ واقع شده است. قله کوه گوگجه‌ داغ که در بین مردم به قله «قدرت» یا گوج (گوژ) به زبان ترکمنی نیز معروف است، حدود ۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. به دلیل دوری راه و نبود وسیله نقلیه و کمبود تسهیلات رفاهی در محل و همچنین گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان، بهترین زمان برای دیدار از آن، ماه‌های فروردین و اردیبهشت و خرداد است.

بیشترین دلیل بازدید و حضور گردشگران داخلی و خارجی از این گورستان تاریخی مشاهدات مردم محلی و اهالی آن منطقه از فعالیت‌های ماورالطبیعه در این گورستان و اطراف آن است، که باعث به وجود آمدن خرافات و ایجاد باورهایی میان مردم شده است.

مجموعه تاریخی–فرهنگی خالد نبی به علت کوهستانی بودن و دشواری مسیر دسترسی و دوری راه کمتر مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته‌است. ظاهراً برای نخستین بار در کتاب «یک مسافرت زمستانی از استانبول به تهران» اثر جیمز بیلی فریزر از آن گفتگو می‌شود. این کتاب در سال ۱۸۳۸ چاپ شده‌است.

فریزر در جریان شرح مراسم خاکسپاری ترکمنان به قبرستان قدیمی گوکلان که بر بالای رودخانه اترک قرار گرفته‌است، اشاره می‌کند. او در این کتاب، تصمیم مردم را به انتقال و دفن مردگان خود از سرزمین خویش به مکان خالد نبی که جایگاه تدفین اجداد ایشان است، توضیح می‌دهد.

 

 

زیارتگاه:

زیارتگاه خالد نبی به صورت بنایی مسقف با پلان چهار ضلعی و تعدادی پنجره و در ورودی می‌باشد، که در ورودی بقعه دارای طاق هلالی می‌باشد. پنجره‌ها و در ورودی فلزی (آهنی) ساده‌است و بر هیچ‌کدام از آن‌ها کتیبه تزیینی دیده نمی‌شود.

سقف آرامگاه خالد نبی از بیرون گنبدی سبز رنگ و شلجمی شکل است که کمربند و گنبد آن داخل هم رفته‌اند.

در داخل بقعه خالد نبی فقط صورت قبری ساده به شکل قبرهای پشته‌ای به ارتفاع حدود ۵/ ۱متر دیده می‌شود. این قبر فاقد کتیبه تاریخی می‌باشد. سقف بقعه بر روی دو ستون فلزی استوار شده‌است. بر روی یکی از تاقچه‌های پنجره تعدادی سنگ‌های کوچک طبیعی از جنس سنگ‌های رودخانه‌ای گذاشته شده‌است. این سنگ‌ها توسط هیئت امنای زیارتگاه و زائرین از محوطه بیرونی زیارتگاه و نیز از فضاهای گورستان قدیمی خالد نبی جمع‌آوری شده‌است.

به نظر می‌رسد یک نمونه از سنگ قبر کوچک که در پشت آن نقش و تزیین به صورت استخوان جناغی دیده می‌شود، متعلق به دوره قاجار باشد. سنگ مزارهای افقی، معمولاً در گورستان‌های دوره سلجوقی دیده می‌شود و قدمت آن‌ها به دوره اسلامی سده‌های ۶ تا۸ هجری می‌رسد.

 

 

بقعهٔ چوپان آتا:

کمی دورتر از زیارتگاه خالدنبی و بر سر قلعه مسلط هزاره دره شمالی، بقعهٔ چوپان آتا وجود دارد. این بقعه به صورت بنایی ساده، مسقف با پلان چهار ضلعی است؛ که در هر ضلع آن یک پنجره با طاق هلالی قرار دارد. پنجره شمالی تبدیل به مدخل شده‌است. گنبد بقعه فلزی و به صورت نوک تیز شش ضلعی در مرکز سقف ساخته شده‌است؛ که دارای کمربندی می‌باشد. نمای خارجی بنا ساده و سیمان‌کاری شده‌است و نمای داخل بقعه نیز ساده، فاقد تزیین و کتیبه‌است. در داخل بقعه صورت قبری ساده بدون سنگ قبر دیده می‌شود.

 

 

بقعه عالم‌بابا:

بقعهٔ عالم‌بابا همانند بقعهٔ چوپان‌عطا از حیث شکل و پلان ساخته شده‌است. این بقعه یک بنای سادهٔ چهار ضلعی است که در هر ضلع آن یک پنجره وجود دارد. پنجرهٔ ضلع جنوبی آن تبدیل به مدخل و در ورودی با طاق هلالی شده‌است. سقف و گنبد این بقعه نیز مشابه گنبد بقعهٔ چوپان‌عطا است. در داخل بقعه فقط صورت قبری ساده بدون کتیبه دیده می‌شود. ساخت مرقد عالم‌بابا و چوپان‌عطا از سنگ‌های لونه‌محلی بوده‌است. در مقابل در ورودی بقعه درخت کوچک نذر کرده‌ای وجود دارد که زائرین برای برآورده شدن حاجات خود به آن دخیل می‌بندند.

 

 

قدمت و تاریخ مجموعه:

تا الان اطلاعات دقیقی از قدمت و پیشینه این مجموعه در دست نیست.  هر آنچه هست گمانه‌زنی‌های برخی پژوهشگران است.

زیارتگاه‌ها و گورستان:

تعیین دیرینگی زیارتگاه‌ها، به‌ویژه گورستان‌ها بسیار دشوار و سخت است. هرگونه اظهار نظر در این مورد تا پیش از انجام یک برنامه علمی و روشمند نظیر گمانه‌زنی و کاوش باستان‌شناسی می‌باید با احتیاط بیان شود. در این محل سه زیارتگاه و بقعه وجود دارد که هر یک در گوشه‌ای از کوه آرام گرفته‌اند. قرار گرفتن آن‌ها در ارتفاعات بلند و در مسیر دشوار، دلیل بر دیرینگی آن‌ها در بین ترکمن‌ها است.

این زیارتگاه‌های ساده برای تعیین تاریخ و قدمت، هیچ مدت زمان مشخصی را ارائه نمی‌دهند. شیوه معماری، فنون و مصالح به‌کار رفته در ساخت آن به سبک معاصر است. چنانچه نوشتاری هم بر روی آن‌ها حجاری شده بود، به مرور زمان فرسوده و تخریب شده‌است. در یک نمونه از سنگ مزار کوچک که کتیبه دارد، قدمت آن را به هفتاد سال پیش می‌رساند. بر اساس مطالبی که به زبان فارسی نوشته شده و در داخل زیارتگاه موجود است، قبر اصلی، قبری ساده، فاقد کتیبه و متعلق به خالدنبی است.

به نظر می‌رسد یک نمونه از سنگ قبر کوچک که در پشت آن نقش و تزیین به صورت استخوان جناغی دیده می‌شود، متعلق به دوره قاجار باشد. سنگ مزارهای افقی، معمولاً در گورستان‌های دوره سلجوقی دیده می‌شود و قدمت آن‌ها به دوره اسلامی سده‌های ۶ تا۸ هجری می‌رسد.

 

 

باورهای مردم در باره گورستان خالد نبی:

قبر خالدنبی 

سنگ شدن هندوانه‌ها

درخت نظر کرده

سنگ مزارهای انسان‌وار

سنگ مزارهای گورستان خالدنبی به شکل کله قوچ

تیرک برای درد دندان

 

تیرک برای درد دندان:

در کنار و محوطه بیرونی زیارتگاه خالد نبی تیر چوبی دیده می‌شود که به چوب درمان یا چوب سرگرمی نیز معروف است. جنس چوب از جنس درختان روسی و بنام درخت سوور بوده، که در کنار چشمه خضر دندان می‌روییده است. ترکمن‌ ها اعتقاد دارند که هر کس دندان درد دارد یا تمایل دارد که به دندان درد مبتلا نشود، بایستی از تیر چوبی یاد شده بالا برود و نوک آن را گاز بگیرد. بر اثر استفاده زیاد از این تیر چوبی، سطح خارجی آن بسیار صاف و صیقلی شده‌است به نحوی که بالا رفتن از آن به دشواری ممکن است.

 

 

چشمه خضر دندان:

در مجاورت زیارتگاه خالد نبی، چشمه آبی وجود دارد که آب آن عموماً در فصل بهار جریان دارد. به اعتقاد زائرین ترکمن آب این چشمه شفابخش است و برای خود به همراه می‌برند.